H ιδιότητα του πολίτη ως προς την εθνική και ευρωπαϊκή του ταυτότητα και πώς θα μπορούσε να αποτελέσει απάντηση στο έλλειμμα δημοκρατίας του παγκόσμιου καπιταλιστικού μοντέλου και στο αίτημα για μια δίκαιη κοινωνία των πολιτών.

Εισαγωγή

Τις τελευταίες δεκαετίες πραγματοποιείται μια παγκόσμια πολυεπίπεδη αναδιάταξη, απόρροια της λήξης του ψυχρού πολέμου και της προσπάθειας ισχυρών και ανερχόμενων ισχυρών κρατών να ηγεμονεύσουν στο νέο περιβάλλον, καθώς και της παγκοσμιοποίησης που νομιμοποιεί εξωθεσμικούς να επιβάλλονται στην πολιτική∙ η ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας/επικοινωνιών μεταβάλλει το οικείο εντός συνόρων περιβάλλον των πολιτών και δημιουργεί παγκόσμια νέες κοινωνικές δομές.

Στην παρούσα εργασία επιχειρείται να εξεταστεί η δυνατότητα και ο τρόπος παρέμβαση του πολίτη στο παγκόσμιο γίγνεσθαι και κατά πόσο μπορεί να αποτρέψει το έλλειμμα Δημοκρατίας, με εφόδιο την εθνική και ευρωπαϊκή ταυτότητα και αξιοποιώντας τις δυνατότητες που παρέχει η ιδιότητά του ως πολίτης.

Η δημιουργία μιας Δίκαιης Κοινωνίας μολονότι πρόκειται περισσότερο για ουτοπία, παραμένει πρόκληση για τον πολίτη που θα πρέπει να αποφασίσει αν αποτελεί μονόδρομο το δίλημμα που της παγκοσμιοποίησης, να είναι είτε  καταναλωτής είτε αποκλεισμένος.

Εθνική και ευρωπαϊκή ταυτότητα

Η εθνική ταυτότητα οικοδομείται με τη δημιουργία των εθνών-κρατών με στόχο να υφάνει δεσμούς που θα εγγυόντουσαν το εγχείρημα έθνος-κράτος∙  ανταποκρίθηκε στο ρόλο της γιατί δημιούργησε ένα πλαίσιο κοινών αξιών που ενισχύει την αίσθηση του «συνανήκειν» και γιατί η  κοινή κουλτούρα, η ταύτιση του ενός με τον άλλο, δεσμεύει τους πολίτες να μοιράζονται μεταξύ τους τα κοινωνικά αγαθά. (Bellamy, 1999:σ. 4-5).

Το έθνος–κράτος, πέτυχε μέσα στην επικράτειά του πολιτιστική και εθνική ομοιογένεια που οδήγησαν στο εκδημοκρατισμό της διακυβέρνησης∙ o  Habermas (1994, σ. 22-23) παρατηρεί ότι  το έθνος-κράτος και η Δημοκρατία είναι δίδυμα παιδιά της Γαλλικής Επανάσταση.

Σε αντίθεση με την εθνική ταυτότητα, η ευρωπαϊκή έχει λίγα χρόνια ζωής. Θεσπίζεται το 1992 με τη συνθήκη του Μάαστριχτ και με τη συνθήκη του Άμστερνταμ (ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ), διασαφηνίζεται ότι ευρωπαϊκή ιθαγένεια είναι συμπληρωματική ως προς την εθνική και δεν την αντικαθιστά.

 Ωστόσο, η μη ολοκλήρωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα  στην αίσθηση του «συνανήκειν» μεταξύ των λαών.  Το πλέγμα κοινών αξιακών αναφορών που ξεκινούν με τον Διαφωτισμό δε λειτουργεί καταλυτικά ώστε η ευρωπαϊκή ταυτότητα να τους εμπνέει να υπερασπίζονται από κοινού το ευρωπαϊκό οικοδόμημα από τις αλλοτριωτικές παρεμβάσεις του καπιταλισμού, και να διεκδικούν ένα κοινό μέλλον. Με την απροθυμία των πολιτικών και οικονομικών ελίτ της Ευρώπης να καλύψουν το θεσμικό έλλειμμα που εμποδίζει την πολιτική ολοκλήρωση, οι πολίτες αποξενωμένοι από τα κέντρα λήψης αποφάσεων και απογοητευμένοι από τον τρόπο διαχείρισης της κρίσης, γίνονται δύσπιστοι με ΕΕ, με αποτέλεσμα να παρατηρείται άνοδος του εθνικισμού και αύξηση των ευρωσκεπτικιστών.

 Η ιδιότητα του πολίτη

Η ιδιότητα του πολίτη, κατά τον Leydet (2001) συμπεριλαμβάνει τρεις βασικές διαστάσεις∙ αυτή του νομικού καθεστώτος,  το οποίο καθορίζεται από ατομικά, πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα, η δεύτερη αφορά στην πολιτική διαμεσολάβηση και η τρίτη διάσταση είναι η διακριτή ταυτότητα του πολίτη ως μέλος μιας πολιτικής κοινότητας.

Αυτές οι διαστάσεις διαμόρφωσαν δυο βασικά μοντέλα της ιδιότητας του πολίτη που εκφράζουν διαφορετικές κοσμοαντιλήψεις.

Το δημοκρατικό/κοινωνικό μοντέλο με έμφαση στη διάσταση της πολιτικής διαμεσολάβησης  ενσαρκώνει την αριστοτελική αντίληψη∙ ο πολίτης είναι ικανός να κυβερνά και να κυβερνιέται εκ περιτροπής∙ διαθέτει το πολιτικό αυτεξούσιο∙ οι πολίτες είναι πρώτα και πάνω απ’ όλα αυτοί που διανέμουν και αναλαμβάνουν τα αξιώματα. (Leydet, 2001).

 Ο Taylor, αναφερόμενος στο κοινωνικό μοντέλο, περιγράφει την αυτεξούσια  συμμετοχή ως ουσία της ελευθερίας που πρέπει να διασφαλίσουμε, και ως ουσιώδες στοιχείο της δυναμικής του πολίτη. (Habermas, 1994, σ. 26).

 Το φιλελεύθερο μοντέλο αναπτύχθηκε το 17^ο αιώνα και επικεντρώνεται στην νομική προστασία των δικαιωμάτων του πολίτη παρά στη σύνθεση και την πραγμάτωση της συμμετοχής∙ η πολιτική ελευθερία είναι σημαντική εάν σημαίνει την προστασία των ατόμων από παρεμβάσεις τρίτων ή των ίδιων των Αρχών. (Leydet, 2001).  

Σε αντίθεση με την Αθηναϊκή Δημοκρατία, στις σύγχρονες Δημοκρατίες υπερέχει το φιλελεύθερο μοντέλο πολίτη. Το πολιτικό σύστημα, το οποίο για δεκαετίες συγκρότησε ένα κοινωνικό κράτος με παροχές διαφυλάττοντας τα ατομικά δικαιώματα και ελευθερίες χωρίς να λαμβάνει υπόψη τις ανισότητες και τη δημιουργία αποκλεισμένων ομάδων, «ευνούχισε» τον πολίτη στο επίπεδο πολιτικής συμμετοχής, καθιστώντας τον καταναλωτή, ιδιώτη και παρατηρητή των πολιτικών εξελίξεων. Αυτό το μοντέλο συνεχίζει να εξυπηρετεί την σημερινή παγκόσμια τάξη πραγμάτων.

 Παγκοσμιοποίηση- έλλειμμα Δημοκρατίας- Δίκαιη Κοινωνία

Οι συνθήκες στο πολιτικό, κοινωνικό και επικοινωνιακό περιβάλλον άλλαξαν από την δημιουργία των πρώτων εθνών-κρατών. Μεσολαβούν δυο παγκόσμιοι πόλεμοι, δημιουργούνται διεθνείς και υπερεθνικοί οργανισμοί, η τεχνολογία εκμηδενίζει τις αποστάσεις, τερματίζεται ο ψυχρός πόλεμος, o Web.2 καταργεί τα σύνορα και ανοίγει ψηφιακές λεωφόρους σε ένα παγκόσμιο χωριό, στο οποίο οι πολίτες αντλούν νέες προσλαμβάνουσες, νέα πρότυπα και ανταλλάσουν πολιτισμικά αγαθά. Ο Βεργόπουλος (1999:σ.16,19) διατυπώνει τη σκέψη πως θα ήταν θεμιτό να δημιουργηθούν οι συνθήκες που θα διαμορφώσουν μιαν υπερεθνική σκηνή για την ανάπτυξη μιας διεθνοποιημένης και παγκόσμιας Δημοκρατίας.

Αντί παγκόσμιας Δημοκρατίας βιώνουμε μιαν πολιτική ύβρη∙  τη διεθνοποίηση των αγορών και του κεφαλαίου, τον εξοστρακισμό της πολιτικής και την κατάργηση της Δημοκρατίας αφού η εξουσία των ολιγαρχικών οικονομικών κέντρων δεν πηγάζει από τον λαό, δεν αναφέρεται προς όφελος του λαού και δεν είναι σύμφωνη με τη λαϊκή βούληση (Πλατανάκης). Σύμφωνα με τον Habermas ίσως βιώνουμε την μετάβασή μας σε μια μεταδημοκρατική εποχή, όπου «…παρατηρείται η σταδιακή μεταφορά σημαντικών εξουσιών από τα δημοκρατικώς εκλεγμένα όργανα […] σε διεθνείς οργανισμούς, αλλά και σε αόρατες χείρες των διεθνών χρηματαγορών.» (Καραμπάτζος, 2013). Η Ελλάδα αποτελεί απόδειξη ως προς την παρατήρηση του Habermas δεδομένων των συνοπτικών διαδικασιών με τις οποίες αντικαταστάθηκε ο εκλεγμένος πρωθυπουργός της χώρας.

Η ηγεσία της ΕΕ αφενός επιτρέπει στους «οικονομικούς δείκτες» να καθορίζουν την πολιτική της, και αφετέρου όχι μόνο δεν προστατεύει τα κράτη-μέλη της από τις παρεμβάσεις των εξωθεσμικών κέντρων αλλά διακυβεύει το μέλλον του ευρωπαϊκού οικοδομήματος, εξαντλώντας την ευρωπαϊκή δυναμική στο βωμό της παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας που επιβάλλεται από το καπιταλιστικό σύστημα. (Βεργόπουλος, 1999:σ.42). Τα απότοκα αυτής της πρακτικής τα βιώνουν οι Ευρωπαίοι πολίτες με την απορρύθμιση των συναλλαγών, τον περιορισμό του κόστους παραγωγής, τη μείωση εργατικών μισθών, την ελλειμματική πρόσβαση στα κοινωνικά αγαθά και τις κοινωνικά αποκλεισμένες ομάδες να μοιάζουν ως αυτονόητοι πολιτικοί μονόδρομοι. (Τσουκαλάς, 2010).

Ο Habermas  διαπιστώνει ότι τα έθνη-κράτη αντιλαμβάνονται τη διάσταση αυτής της κρίσης μόνο στο πλαίσιο των δικών τους εθνικών εμπειριών και προτείνει για την υπέρβαση του δημοκρατικού ελλείμματος της Ευρώπης και για τη δημιουργία ενός υπερεθνικού δημοκρατικού πολιτικού υποκειμένου, ένα κοινό ευρωπαϊκό σύνταγμα, την συνταγματοποίηση του ευρωπαϊκού δικαίου, όπου τα  καθολικά και συνταγματικά δικαιώματα των πολιτών θα ανάγονται σε ένα πλαίσιο που θα συμπεριλαμβάνει τις διαφορετικές τους εθνικές πραγματικότητες. Πιστεύει ότι σε συνδυασμό με την ανάπτυξη μιας κοινής ευρωπαϊκής κουλτούρας που θα σέβεται τις εθνικές πολιτιστικές και πολιτισμικές παραδόσεις του κάθε κράτους θα μπορέσουν τα κράτη και κατά συνέπεια οι πολίτες να αναπτύξουν έναν ευρωπαϊκό συνταγματικό πατριωτισμό. (Habermas, 1994:σ. 33-34).

Στο ερώτημα του Βούλγαρη (2009:σ. 379) για το πως «… μπορούμε να αναστοχαστούμε τις εθνικές και πολιτισμικές ταυτότητες ώστε να συνυπάρξουν με τους πολιτισμικά διαφορετικούς, σε  συνθήκες διαλόγου και όχι κοινοτιστικού αυτισμού ή περιχαράκωσης;», ο Habermas (1994:σ.27) απαντά ότι η πολιτική κουλτούρα θα εξυπηρετεί ως κοινός παρονομαστής τον συνταγματικό πατριωτισμό, ο οποίος θα κάνει διακριτή την ποικιλότητα και την ακεραιότητα των διαφορετικών τρόπων ζωής που συνυπάρχουν στις πολυπολιτισμικές κοινωνίες.

 Ο καπιταλισμός και η παγκοσμιοποίηση περιορίζουν εν μέρει τον έλεγχο που ασκούν τα έθνη κράτη στην επικράτειά τους, όπως και τις δημοκρατικές διαδικασίες, αντικαθιστώντας τους όρους πολιτικής με όρους οικονομίας. Ωστόσο, βάση νομιμότητας των κρατών παραμένουν ακόμα τα συμβόλαια μεταξύ των κυβερνήσεων και των πολιτών. (Held & McGrew, 2004:σ. 36). 

Για πόσο όμως; Όσο οι πολίτες παραμένουν νωθροί απέναντι στην οικονομική παγκοσμιοποίησης που επηρεάζει δραματικά τις ζωές τους, και αρκούνται στην προστασία της ατομικής τους ελευθερίας και στο ρόλο τους ως πελάτες της οικονομίας, το έλλειμμα δημοκρατίας θα επεκταθεί από το παγκόσμιο ή πανευρωπαϊκό επίπεδο και στο εθνικό. Το homo economicus είναι πρωτίστως homo politicus γι’ αυτό θα πρέπει να δραστηριοποιείται πολιτικά και να συνδράμει την «κοινωνία των πολιτών». Ο Μουζέλης (Το Βήμα, 1997) την χαρακτηρίζει ως ένα αυτοκυβερνώμενο «ενδιάμεσο» χώρο μεταξύ κράτους και αγοράς, αποτελούμενο από θεσμούς και ομάδες, οι οποίες λειτουργούν κατά του αυταρχισμού και της υπερσυγκέντρωσης του κράτους, της οικονομίας, της κοινωνίας και του πολιτισμού∙ αυτό σημαίνει ότι όλα τα δικαιώματα διαχέονται προς τη βάση. Μέσα στο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, οι κοινωνίες των πολιτών μπορούν να αντιμετωπίσουν τα παράγωγα του καπιταλισμού, να συμβάλουν στον εξανθρωπισμό της κοινωνίας (Μουζέλης Ν., Το Βήμα, 1997) και στην μετάβαση από το ατομικό στο συλλογικό, βάζοντας τα θεμέλια για μια Δίκαιη Κοινωνία.  

Εξυπακούεται πως προϋπόθεση για μια  Δίκαιη Κοινωνία είναι η ελεύθερη και ανεπηρέαστη άσκηση της ιδιότητάς του. Μια Δίκαιη Κοινωνία εντός συνόρων θα έχει καταλυτικό ρόλο και σε υπερεθνικό επίπεδο, ακόμα και στο παγκόσμιο επίπεδο όπου ο ενεργός πολίτης διεκδικεί θέση και ρόλο. Η Δίκαιη Κοινωνία ενδυναμώνει τους πολίτες απέναντι στην ισοπεδωτική και μονοδιάστατη παγκοσμιοποίηση, χαρίζοντάς τους την ευημερία.

Ο πολίτης έχει τη διακριτική ευχέρεια να λειτουργεί είτε με την κοινωνική είτε με την φιλελεύθερή ιδιότητά του σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο. Έχει όμως και την εναλλακτική λύση που προτείνουν οι κοινοτιστές. Να ενσωματωθεί στην κοινότητα (πόλη, έθνος, ομοσπονδία, παγκόσμια κοινότητα) ως μέρος του όλου και να σχηματοποιήσει την προσωπική και κοινωνική του ταυτότητα σε ένα ορίζοντα κοινών παραδόσεων και διυποκειμενικώς αναγνωρισμένων θεσμών. Η πρόκληση είναι να πετύχει μέσα από την ενσωμάτωσή του να διασώσει και το πολιτικό αυτεξούσιό του. (Habermas, 1994, σ. 25-27).

 

Επίλογος

Εν κατακλείδι, η οικονομική παγκοσμιοποίηση μπορεί να αντιμετωπιστεί με πολιτικούς όρους και τα παράγωγά της να περιοριστούν ώστε να εκλείψει το δημοκρατικό έλλειμμα. Καθοριστικό ρόλο σ’ αυτή τη διαδικασία έχει ο ίδιος ο πολίτης, ο οποίος κατέχει μια ισχυρή εθνική ταυτότητα, μια ευρωπαϊκή ταυτότητα και μέσα στο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον είναι επίσης κοσμοπολίτης ή πολίτης του κόσμου.  Η συνειδητότητα  ως προς τις δυνατότητες και τη δύναμη που μπορεί να αντλήσει από την ίδια την ιδιότητά του μπορεί να είναι καταλυτική ως προς τον τρόπο που διακυβερνάται και που μπορεί να διακυβερνήσει. Προϋπόθεση είναι να ακολουθήσει τη φύση του, η οποία τον ορίζει ως ον πολιτικό, ως ον που ανήκει και μετέχει πολιτικά σε μια «πόλη», με ανεπτυγμένες πλήρως τις ανθρώπινες ιδιότητές του. (Παπαγιαννίδης, σ.2 και Πλατανάκης).   

 

Βιβλιογραφία

Bellamy R. (1999). “Four models of European citizenship” στο Bort E. & Keat, R. (eds) The boundaries of understanding: essays in honor of Malcolm Anderson.

Βεργόπουλος Κ. (1999). Παγκοσμιοποίηση. Η μεγάλη χίμαιρα. Αθήνα: Εκδόσεις Λιβάνη. σ. 15-67, 341-370).

ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ, Οι συνθήκες της Ε.Ε. Διαθέσιμο στη σελίδα http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CF%85%CF%81%CF%89%CF%80%CE%B1%CF%8A%CE%BA%CE%AE_%CE%88%CE%BD%CF%89%CF%83%CE%B7, 13.01.2014.

Βούλγαρης Γ. (2008). Η Ελλάδα από τη Μεταπολίτευση στην Παγκοσμιοποίηση. Αθήνα: Εκδόσεις Πόλις. σ. 68-79, 111-115, 365 -380.

Held D. &  McGrew A. (2004).  Παγκοσμιοποίηση – Αντι-παγκοσμιοποίηση (μετ. Κατ. Κιτίδη). Αθήνα: Πολύτροπον. σ. 13-15, 29-67.

Καραμπάτζος Α. (2013). Για τη δημοκρατία στη μεταδημοκρατική εποχή – Το μέλλον της ΕΕ στο φως των στοχασμών του Jürgen Habermas. Διαθέσιμο στη σελίδα http://antoniskarampatzos.wordpress.com, 13.01.2014.

 Leydet D. (2001). “Citizenship” in Stanford Encyclopedia of Philosophy. Διαθέσιμο στη σελίδα http://plato.stanford.edu/entries/citizenship/, 01/12/13.

 Μουζέλης Ν. (1997). “Τι είναι η κοινωνία των πολιτών/Πολυσημικότητα και πολλαπλότητα”  Το Βήμα. 14.12.1997. Είναι διαθέσιμο στη σελίδα http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=94080, 01/12/13.

Παπαγιαννίδης, Α. (2001). “Πολιτική επιστήμη”. Εγχειρίδιο ΕΔΜ50. σ. 1- 45.

Διαθέσιμο στη διεύθυνση http://eclass.ouc.ac.cy/course/view.php?id=198, 01/12/13.

 Πλατανάκης Χ., «Δημοκρατία». Διαθέσιμο στη σελίδα

http://eclass.ouc.ac.cy/pluginfile.php/23040/course/section/4736/Democracy%20tip.swf 01.12.2013.

Τσουκαλάς Κ. (2010). “Ο σώζων εαυτόν σωθήτω”. Εφημερίδα Το Βήμα. Διαθέσιμο στη σελίδα http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=329283, 13.01.2014.